مواد اولیۀ عطرسازی و فرایند تهیۀ آنها بخش دوم
‘گل یاس و عصاره‌گیری با حلّالِ فرّار
گل یاس
دو گونه از این گل که اصالتاً مربوط به هند است، در عطرسازی کاربرد دارد: یاسمینیوم سامباک یا یاس عربی و یاسمینیوم پراندیفلوروم یا یاس اسپانیانیی. البته گونۀ دوم در مصر که دومین تولید کنندۀ بزرگ گل یاس محسوب می‌شود، ایتالیا، مراکش و گراس هم یافت می‌شود.
دلتای حاصل‌خیز نیل واقع در شمال قاهرۀ مصر، جایی‌ست این گلها برداشت می‌شوند. کارگران در بازۀ ماه ژوئن تا اکتبر، از طلوع آفتاب تا ظهر مشغول به چینش آنها هستند. هر گل شکفته بایستی با دقت فراوانی چیده شود تا جوانه‌های حساس و ظریفِ پیرامون گلها که برای کاشت‌های آتی استفاده می‌شوند، آسیب نبینند. هر کارگر حدود دو تا سه کیلوگرم در روز برداشت می‌کند. پس از وزن کردن برداشت‌های روز، آنها را در جعبه‌های چوبی قرار می‌دهند و به کارگاه عصاره‌گیری منتقل می‌کنند.
فرایند عصاره‌گیری بلافاصله و پیش از پژمردگی قریب‌الوقوع گلها آغاز می‌شود. یاس گل بسیار ظریفی است و تحمل حرارت بالای تقطیر را ندارد. برای گلهایی چون یاس یا گل سرخ، فرایندهای سرد، از ایام باستان روش معقول‌تری بوده‌اند. فرایند شامل رها کردن گلها در لایه‌ای از چربی سرد و بی‌بو بود که روی قاب‌هایی نصب می‌شدند، تا گل روی آن جابیافتد. زمانیکه چربی، عطر گلها را کامل به خود جذب می‌کرد، لایۀ گل استفاده شده را برداشته و گلهای دیگری را روی آن قرار می‌دهند. این کار آنقدر ادامه می‌یافت که لایۀ چربی اشباع شود. پس از، چربی را در الکل حل می‌کردند. بدین ترتیب مولکول‌های بویایی هم در الکل حل می‌شدند. سپس مایع حاصل از صافی عبور داده می‌شد تا عصارۀ خالص به دست آید. امروزه این فرایند هزینه‌بر، با روش حلال‌های فرار جایگزین شده است. در این روش هم در انتها عصارۀ خالص به دست می‌آید. حدود چهارصد کیلوگرم یاس مصری برای استخراج یک کیلو عصاره نیاز است. عصارۀ خالص یاس مصری، شخصیت میوه‌ای و ادویه‌ای کمتری نسبت به همتای ایتالیایی‌اش دارد. اما در عوض، شخصیت حیوانی این گونه بیشتر است.
عصاره‌گیری با استفاده از حلال فرار
در این روش، گلها در تانک بزرگی که «عصاره‌گیر» خوانده می‌شود، قرار داده می‌شوند. برای جلوگیری از له شدن مواد گیاهی، چند طبقه داخل تانک درست می‌کنند و گلها را به شکل یکپارچه‌ای روی هر طبقه پخش می‌کنند. سپس حلال را وارد می‌کنند. حلالِ مناسب برای گل یاس مصری، هگزان است که به شکل طبیعی بسیار فرّار است و می‌تواند منجر به خارج شدن مولکول‌های سبک بویایی از گیاه شود. سپس در سه مرحلۀ کم دما، عملیات جمع‌آوری گازهای بویایی انجام می‌گیرد. طبقاتی که گل‌هایشان خالی از مواد بویایی شده‌اند، از عصاره‌گیر خارج می‌شوند. حلال معطر جمع‌آوری شده هم در خلأ جوشانده می‌شود. در این فرایند مولکول‌های حلال سریعاً بخار می‌شوند چراکه فرّارتر از مولکول‌های بویاییی هستند که با خود حمل کرده‌اند. بدین ترتیب مادۀ مومی شکلی باقی می‌ماند که متشکل از مولکول‌های بویایی گل‌هاست. این ماده پس از بخار شدن حلال، به این حالت جامد و مومی درمی‌آید. در عصاره‌گیری از گلها به این مادۀ مومی concrete می‌گویند اما در عصاره‌گیری از مواد خشک مانند ریشۀ گیاهان، resinoid خوانده می‌شود.
در تانک‌های جاافتادگی، concrete با الکل شسته و تمیز می‌شود. در این مرحله، مولکول‌های بویای در الکل حل می‌شوند و سایر مواد موجود در موم و چربی‌ها جدا می‌شوند. پس از عبور از صافی، الکل در دستگاه چگالش خلأ جدا می‌شود و آنچه باقی می‌ماند، عصارۀ خالص به شکل مایع بی‌رنگ است.
زنبق و تقطیر توربو و تقطیر جزء به جزء
زنبق
این گل که اصالت فلورانسی دارد، تحت نام علمی زنبق پالیادا، امروزه در جاهای دیگر ایتالیا، و زیر سایۀ درختار زیتون و تاک کاشته می‌شود. این گیاه که رشد چالش‌زا و غیرقابل پیش‌بینی دارد، با خطر انقراض روبرو است اما استفادۀ آن در صنعت عطرسازی، توسط شرکت‌های مادۀ اولیه که زمین‌های زنبق، مخصوصاً در جنوب فرانسه ایجاد کرده‌اند، زنده مانده است. گیاه زنبق، به مدت سه سال در خاک می‌ماند چراکه این مدت برای تولید مادۀ ریزوم، بخش قابل استفادۀ زنبق در عطرسازی، لازم است. پس از این سه سال، گل و ساقه بریده می‌شوند و در طول ماه‌های جولای تا آگوست، ریزوم‌ها از باقی‌ماندۀ گیاه برداشت می‌شوند. در مجتمع‌های بزرگ، این ریشه‌ها نه با دست بلکه با ابزارآلات صنعتی برداشت می‌شوند. سپس ریزوم‌ها را شسته و خشک می‌کنند و ریشه‌های نازک افقی جدا می‌شوند. در مرحلۀ بعد، این ریشه‌ها در هوای آزاد در طول چند روز خشک می‌شوند. در این مرحله، ریزوم‌ها کماکان انباشته از آهن اکسیده نیستند و همین اکسید آهن است که رایحۀ خاص زنبق را به آن می‌بخشد. پس از این مرحله، سه سال دیگر نیز لازم است تا مولکول‌های آهن واقع در ریزوم‌ها اکسیده شوند. در طول این مدت، ریشه‌ها را در جعبه‌هایی خاص، در دمای سی درجۀ سانتی‌گراد محفوظ نگه می‌دارند.
پس از آنکه انباشت مولکول‌های اکسید آهن به حدأکثر رسید، ریزوم‌ها تقطیر توربو می‌شوند و کرۀ زنبق به دست می‌آید. این کره، عصارۀ جامد است. کرۀ زنبق شامل حدوداً پانزده درصد آهن است. حدود پانصد کیلوگرم ریزوم خشک لازم است تا یک کیلو کرۀ زنبق حاصل شود.
سپس کرۀ زنبق باز هم وارد فرایند عصاره‌گیری می‌شود؛ اینبار طی فرایند تقطیر جزء به جزء. طی این فرایند، تجمع مولکول‌های اکسید آهن باز هم بیشتر شده و به شصت درصد می‌رسند. عصارۀ حاصل، عصارۀ خالص است. حدود چهار کیلوگرم کرۀ زنبق برای به دست آوردن یک کیلوگرم عصارۀ خالص لازم است.
فرایند طولانی پرورش و حصول مادۀ خام زنبق و فرایند دو مرحله‌ای تقطیر آن، عصارۀ خالص زنبق را به یکی از گرانبهاترین مواد اولیه در جهان عطرسازی بدل می‌کند. زنبق به شکل نتی مابین گُلی و چوبی توصیف می‌شود و به کیفیت پودری و نیرومندش شهره است.
تقطیر توربو
تقطیر توربو، روش جایگزینی برای تقطیر با آب است. در تقطیر با آب، مدت زمان تقطیر زیاد است و ممکن است حرارت زیاد در مدت طولانی، منجر به تخریب مولکول‌های بویایی بشود. چنین اتفاقی معمولاً در تقطیر تخم‌ها و ریشه‌ها رخ میدهد. تقطیر با آبِ زنبق هم بالغ بر سی ساعت زمان می‌برد لذا از روش توربو بهره‌گیری می‌شود. در روش توربو، مادۀ خام را در تانک تقطیر، به همراه آب جوش قرار می‌دهند. دستگاه توربو، تقطیر را با بهره‌گیری از کف چرخان تانک، با فرایند هم‌زدن ترکیب می‌کند. بدین ترتیب مادۀ خام دائما خردتر می‌شود و با افزایش تماس سطح ماده با بخار آب، تقطیر با سرعت بیشتری انجام می‌شود و حاصل هم بهتر است. همچون روش‌های سنتی‌تر تقطیر، بخار آب، عصارۀ مادۀ خام را جدا می‌کند. سپس بخار در محفظۀ دیگری متراکم می‌شود و عصاره و آب از یکدیگر جدا می‌شوند.
تقطیر جزء به جزء
تقطیر جزء به جزء اجازه میدهد که مواد گوناگون موجود در یک ترکیب، براساس نقطۀ جوش‌شان، به ترتیب جدا شوند. برای مثال، در نظر بگیرید که کرۀ زنبق را در داخل تانک تقطیر جزء به جزء قرار می‌دهیم. به تدریج دمای ترکیب را زیاد می‌کنیم و در هر مرحله، بخشی از کرۀ زنبق جوشیده شده را جمع می‌کنیم. اجزای حاصله مورد بررسی قرار می‌گرند و مولکول‌های نامطلوب جدا می‌شوند تا تراکم مولکول‌های مطلوب بیشتر شوند. در زنبق، از این فرایند برای افزایش تراکم اکسید آهن استفاده می‌شود.
